De inspectie brengt de ontwikkelingen in de cijfers van toepassing van dwang in de zorg in kaart. De cijfers van 2024 van de gehandicaptenzorg zijn toegevoegd aan de overzichten. Om de cijfers te begrijpen, hebben we hierover opnieuw gesproken met zorgaanbieders en brancheorganisaties. We spreken dit jaar ook met een afvaardiging van de cliëntenvertrouwenspersonen. Hun ervaringen delen wij samen met de laatste cijfers.
We keken ook naar de cijfers over toepassingen van dwang in de zorg in de geestelijke gezondheidszorg, bij jeugd en in de verpleeghuiszorg en wijkverpleging. In de samenvatting Trends cijfers gedwongen zorg kijkt de inspectie ook naar de toekomst.
Aantal cliënten met onvrijwillige zorg
Het aantal registraties van cliënten met onvrijwillige zorg stijgt elk jaar met 4 tot 5%. De cijfers van het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) laten zien dat het aantal cliënten met een geldige indicatie voor gehandicaptenzorg in deze periode met 2% per jaar toeneemt. Dat kan een deel van de stijging in cliënten met onvrijwillige zorg mogelijk verklaren.
Aantal geregistreerde cliënten dat onvrijwillige zorg ontvangt (2021 - 2023)
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders - bewustzijn groeit
De zorgprofessionals geven aan dat de zorgverleners zich steeds meer bewust zijn van onvrijwillige zorg en dit beter herkennen. Bovendien registreren zorgverleners de onvrijwillige zorg steeds beter. Daarnaast worden ook de zorgvragen van cliënten complexer
Aantal registraties onvrijwillige zorg
Registraties van onvrijwillige zorg zijn onderverdeeld in 3 vormen:
- Structureel gepland: zorgvorm opgenomen in het zorgplan en toepassing gebeurt op dagelijkse/wekelijkse/maandelijkse/jaarlijkse basis. Bijvoorbeeld: elke avond worden de handen van de cliënt vastgehouden bij het tandenpoetsen omdat de cliënt zich hiertegen verzet, dit is opgenomen in het zorgplan.
- Structureel ongepland: zorgvorm opgenomen in het zorgplan en toepassing vindt plaats als het nodig is. Bijvoorbeeld: als de cliënt bij de tandarts is en zich verzet worden de handen van de cliënt vastgehouden, dit gebeurt alleen bij tandartsbezoek en is opgenomen in het zorgplan.
- Onvoorzien: toepassing niet opgenomen in het zorgplan, een noodsituatie vraagt om ingrijpen met onvrijwillige zorg. Bijvoorbeeld: als de cliënt boos wordt en een mede-cliënt wil slaan, dan worden de handen vastgehouden, dit betreft een noodsituatie en is niet opgenomen in het zorgplan.
Registraties van structureel geplande en structureel ongeplande onvrijwillige zorg komen het meest voor en het aantal registraties stijgt.
Aantal registraties onvrijwillige zorg (2022 - 2024)
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders - redenen voor stijging
Het aantal cliënten met een complexe zorgvraag stijgt. Dit kan een reden zijn dat bij meer cliënten onvrijwillige zorg wordt ingezet.
Zorgverleners zijn soms onvoldoende geschoold in het voorkomen van onvrijwillige zorg. Dit wordt versterkt door personeelswisselingen en de inzet van invalkrachten. Zorgverleners zijn dan minder vertrouwd met de cliënten en mogelijk wordt er daardoor sneller onvrijwillige zorg ingezet Daarnaast zijn cliënten zijn minder vertrouwd met de zorgverleners en vertonen daarom mogelijk complexer gedrag.
Maatschappelijke ontwikkelingen hebben ook invloed op de inzet van onvrijwillige zorg:
- De grote rol van social media. Gebruik hiervan wordt steeds vaker beperkt vanwege de gevolgen van overmatig social media-gebruik of om cliënten te beschermen tegen online misbruik.
- De zorgprofessionals ervaren dat familie steeds mondiger wordt. Die vraagt zorgverleners vaker om de inzet van onvrijwillige zorg. Zoals beperking van social media gebruik of afzondering van een cliënt bij onrust.
- Langer thuis blijven wonen. Dit leidt soms tot complexe problemen bij opname waardoor eerder onvrijwillige zorg wordt ingezet.
De zorgprofessionals zien dat de manier van registreren de cijfers beïnvloedt. Er wordt niet uniform geregistreerd. Zo is niet altijd duidelijk wat onder welke categorie wordt geregistreerd of worden categorieën verschillend geïnterpreteerd. Aan de ene kant vindt men dat de categorieën preciezer moeten worden omschreven zodat de cijfers meer zeggen. Aan de andere kant is er behoefte aan een vereenvoudiging van de registratie in lijn met ‘ontregel de zorg’.
De inzichten die wij hier tonen geven een gemiddeld beeld weer. De zorgprofessionals vinden het belangrijk dat organisaties hun eigen cijfers over onvrijwillige zorg analyseren. En op basis van die inzichten verbeteringen door voeren.
Registraties beperken bewegingsvrijheid
In de hoofdcategorie Beperken bewegingsvrijheid komt vooral de vorm structureel ongepland voor. De stijging tussen 2023 en 2024 is veel minder sterk dan de stijging tussen 2022 en 2023. Binnen deze vorm wordt fysieke fixatie het meest toegepast.
Aantal registraties in hoofdcategorie beperken bewegingsvrijheid (2022 - 2024)
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders – opnieuw toename fysieke fixaties
De stijging in het aantal registraties in structureel ongepland wordt met name veroorzaakt door een stijging in fysieke fixaties. De zorgprofessionals herkennen deze stijging voor fysieke fixaties. Volgens hen komt dit vooral voor onder de vorm structureel ongepland. Fysieke fixatie wordt steeds vaker herkend als een vorm van onvrijwillige zorg, en wordt daardoor steeds vaker geregistreerd.
Eén van de aanwezigen herkent deze stijging ook in de eigen zorgorganisatie en legt een verband met de afname van het aantal insluitingen. De relatie tussen een toename van de inzet van fysieke fixatie en een afname van het aantal insluitingen komt niet terug in de landelijke cijfers. Andere zorgprofessionals vermoeden eveneens dat de toename van de inzet van fysieke fixatie een gevolg is van een afname van registraties in andere categorieën, bijvoorbeeld (vrijwillige) medicatie.
Ook hier noemen zorgprofessionals de wisselingen van personeel en de inzet van invalkrachten en zzp’ers als mogelijke verklaring voor de stijging van fysieke fixatie. Want zij kennen de cliënt minder goed, sluiten daarom minder goed aan bij diens zorgvragen en zijn niet bekend met afspraken over de cliënten.
Eén van de fixatievormen die veel impact heeft op de cliënt, is grondfixatie. Het denken over grondfixatie is de afgelopen jaren veranderd: hoe humaan is het om iemand op de grond vast te houden? Hierdoor is een afname van de toepassing te verwachten van grondfixaties, maar tegelijkertijd een verschuiving naar andere fixatievormen. Helaas wordt fysieke fixatie niet verder gespecificeerd en is het onderscheid in grondfixatie en andere vormen van fysieke fixatie niet zichtbaar in de cijfers.
Binnen de categorie Beperken bewegingsvrijheid is ook een subcategorie Overig. Vormen van onvrijwillige zorg die hieronder worden geregistreerd zijn: gebruik van bedhekken, rolstoel op de rem, gordel in rolstoel, gebruik van tafelbladen. Deze vormen zouden eigenlijk onder mechanische fixatie moeten vallen. Maar ook het weerhouden van verkeersdeelname, bijvoorbeeld niet alleen op de fiets mogen, valt hieronder.
Registraties insluiten
Insluiten is vooral als structureel ongeplande zorgvorm geregistreerd. Dit betekent dat insluiten wel staat beschreven in het zorgplan maar alleen wordt toegepast als de situatie daarom vraagt. Registraties over insluiten nemen toe door de jaren.
Aantal registraties in hoofdcategorie insluiten (2022 - 2024)
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders – stijging ondanks streven afbouw
De zorgprofessionals geven aan dat zij streven naar afbouw van insluiten. Toch stijgt het aantal registraties, volgens de zorgprofessionals vanwege 3 al eerder beschreven redenen:
- De complexiteit van de zorgvraag bij cliënten stijgt waardoor ook de inzet van onvrijwillige zorg stijgt
- Inzet van zzp’ers en invalkrachten die de cliënten minder goed kennen en sneller insluiten toepassen
- Zorgmedewerkers zijn zich meer bewust van de inzet van onvrijwillige zorg waardoor het aantal registraties stijgt.
Voor de structureel ongeplande registraties verwacht men dat de stijging voortkomt uit betere registraties in de ambulante zorg, zoals bij dagbesteding.
De registraties binnen structureel gepland zijn waarschijnlijk vooral insluitingen in de nacht waarbij de kamerdeur op slot gaat.
De wens bij deze zorgprofessionals is om het aantal categorieën binnen insluiten te beperken tot ‘eigen kamer’ en ‘overige ruimte’. Voorbeelden van wat nu wordt geregistreerd onder de categorie Insluiten in overige ruimte: tuin, gameruimte, fitness, chill- of knutselruimte.
Registraties beperkingen inrichten eigen leven
Registraties in de hoofdcategorie Beperkingen inrichten eigen leven vinden vooral plaats in de zorgvorm structureel gepland. Het aantal registraties stijgt in deze categorie. Binnen deze hoofdcategorie is de subcategorie Overige beperkingen het meest geregistreerd.
Aantal registraties in hoofdcategorie beperkingen eigen leven (2022 - 2024)
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders – lastig om aantallen te duiden
De categorie Beperken vrijheid om eigen leven in te richten - Overig is volgens de zorgprofessionals een categorie waaronder alle onvrijwillige zorg wordt geregistreerd die volgens hen in geen enkele andere categorie past. Daardoor is het lastig om deze aantallen te duiden. Voorbeelden van wat in deze categorie wordt geregistreerd zijn: keukenkastjes op slot, afstandsbediening innemen, beperken van de omgang met bepaalde personen, avondklok instellen, beperken van roken en beperken van eten.
Het beperken van eten blijkt voor alle aanwezige organisaties een complex onderwerp. Want hoeveel vrijheid geef je een cliënt als iemand geen grenzen kent? Een zorgprofessional noemt het voorbeeld van een cliënt met een extreem hoog BMI. Maar ook: is ‘geen koekje mogen’ een vorm van onvrijwillige zorg? Over dit onderwerp blijkt veel discussie te zijn.
De andere subcategorie onder Beperken vrijheid om eigen leven in te richten is Beperken communicatiemiddelen. In de structureel geplande vorm is hierin een stijging van het aantal registraties te zien. De zorgprofessionals herkennen deze stijging in het beperken van het telefoongebruik. Dit past in maatschappelijke ontwikkelingen waarin men te veel gebruik van de telefoon wil beperken. Dit is zeker van toepassing op cliënten binnen de gehandicaptenzorg die soms moeite hebben het gebruik te begrenzen en daarnaast zeer kwetsbaar zijn op bepaalde platforms.